نامه حرمان / ای دل ازین خیال سازی چند؟ به خیالی خیال‌بازی چند ؟

تصدق بی‌وفایی‌ات بگردم

داشتم نامه‌ی مفصلی برایت می‌نوشتم، در حین نوشتن آن حرف‌ها، حال «دِ ژَ وو»یی پیدا شد که خودم را دیده بودم که داشته اینها را می‌نوشته. این حالت لحظه‌ای باقی نماند. چنین یادآوری آینده در گذشته را من باور ندارم و هربار اگر باز هم پیش بیاید، چون همین بار دنبال شباهت آن لحظه با لحظه‌ی دیگری، حافظه‌ام را ورق می‌زنم. این شد گمان کردم آن حرف‌ها که می‌نوشتم را جایی حتمن خوانده بودم که اینطور بازآوری در خیالم پیدا کرده. از دو سه روز پیش تا امروز خیلی از داستان‌های امریکای لاتین و اروپای شرقی که گمان می‌کردم آنجاها شاید خوانده بودم، ورق زدم. باور کن خیلی وقت گرفت و زحمت کشیدم تا بالاخره، ناباورانه، در داستان «اورجی پراگ» فیلیپ راث، پیدایش کردم. خود نوولا، داستان بی‌مِزه‌ای‌ست. من هم هیچ‌وقت تکلیفم را با فیلیپ راث ندانستم، همان‌قدر که با جان چیور و جان آپدایک نفهمیدم چه کار کنم. البته این مقایسه‌ی بی‌خودی‌ست، لابد باید او را با سل بلو و ایزاک سینگر مقایسه کرد چون یهودی خودویرانگری‌ست، ولی من با این دوتا آخری که خیلی خوب کنار آمده‌ام. به هرحال، حالا جای آن خزعبلاتِ من، که چقدر همیشه پر از چسناله و عروگوزهای بی‌جاست؛ این یکی دو صفحه از آن داستان را برایت ترجمه کردم، هرچه خواسته باشم گفتم باشم، همان را فیلیپ راث اینجا از زبان یک نویسنده‌ی تبعیدی چک گفته.

"میان حرف دویدم، پیش از آنکه زن جیغش در بیاید، و از او پرسیدم:

- علارغم اینکه کتابت را ممنوع کردند، نمی‌توانستی توی چکسلواکی بمانی؟

- چرا. ولی اگر مانده بودم، متاسفانه باید راه کناره‌گیری پیش می‌گرفتم. نمی‌توانسم بنویسم، در مجامع عمومی حرف بزنم، حتا نمی‌توانستم دوستانم را بی‌آنکه به بازجویی ببرندم، ببینم. تلاش برای انجام کاری، هر کاری، بی‌ به مخاطره انداختن آرامش کسی، و بی به خطر انداختن زن و فرزند و خانواده‌ی کسی نمی‌شد. من آنجا زن دارم. و یک بچه دارم و مادر پا به سن گذاشته‌ای که تا همین حالا به اندازه کافی رنج کشیده. تو کناره‌گیری را انتخاب می‌کنی چون می‌فهمی کاری نمی‌شود کرد. آنجا هیچ مقاومتی دربرابر روسی‌سازی کشور وجود ندارد. این حقیقت که همه‌کس از اشغال نفرت دارد، در درازمدت، دفاعی نیست. شما امریکایی‌ها به دوره‌ای یکی دو ساله فکر می‌کنید؛ اما روسها به سده‌ها می‌اندیشند. آنها غریزی می‌دانند درازمدتی خواهند بود، و زمان برای آنهاست. عمیقن این را می‌دانند، و حق دارند. حقیقت این است که با گذر زمان مردم کم‌کم پذیرای چنین سرنوشت‌اند. هشت سال گذشته. تنها نویسندگان و روشنفکران تحت فشار و آزارند، باقی همه خوش‌اند، حتا با نفرت‌شان از روس‌ها، و اغلب بهتر از همیشه زندگی می‌کنند. فروتنی، آنها را به حال خود واگذاشتن ایجاب می‌کند. نمی‌شود به منتشر کردن اثرت داد و قال راه بیاندازی بی‌آنکه از خودت بپرسی آیا فقط از سر بیهودگی حرف نمی‌زنی. من مثل تو فوق‌العاده نیستم. مردم، برای خواندن، موزیل و پروست و مان و ناتان زوکرمن دارند، چه جای خواندن من؟ کتاب من یک رسوایی بود، نه فقط به‌خاطر لبخند استهزای من، بلکه چون در 1967، وقتی چاپ شد، بیست و پنج سالم بود. ولی نسل آینده‌ی من، بهتر از هر کس با روس‌ها از در صلاح درآمد. برای من ماندن در چکسلواکی و به خاطر کتاب‌های چرندم با روس‌ها درافتادن... چرا؟ چرا کتاب دیگری از من مهم است؟

- نظر سولژنیتستین این نیست.

- خوش به حال او. چرا باید همه‌چیزم را هزینه کنم تا کتاب دیگر با لبخندی استهزاآمیز چاپ کرده باشم؟ با مبارزه با آنها، و خودم و آشنایانم را در خطر انداختن، چه چیز را ثابت می‌کنم؟ شوربختانه، به هرحال، همانقدر که به بی‌پروایی بیهوده، بی‌اعتمادم، به کناره‌گیری بیشتر مشکوکم. نه برای دیگران – آنها آنچه می‌کنند که باید – ولی برای خودم. من آدم شجاعی نیستم، ولی نمی‌توانم ترسویانه بیرون باشم.

- یا شاید این هم بیهوده‌ست؟

- دقیقن. به‌تمامی در تردیدم. در چکسلواکی، اگر آنجا بمانم، البته... کاری پیدا می‌کنم و حداقل در کشور خودم هستم و این به من کمی نیرو می‌دهد. آنجا کمینه می‌توانم چِکی باشم، ولی نمی‌توانم نویسنده باشم. درحالی‌که در غرب، می‌توانم نویسنده باشم ولی نه چِکی. اینجا، جایی که نویسنده‌ای کاملن بی‌اهمیتم، فقط نویسنده‌ام. و چنین از چیزهای دیگری که به زندگی معنی می‌دهند محروم‌ام – وطنم، زبانم، دوستانم، خانواده‌ام، خاطراتم و.. – اینجا ادبیات و ساختن آن همه چیز من است، ولی تنها ادبیاتی که می‌توانم تولید کنم پیرامون زندگی‌ی آنجاست، و فقط همانجا می‌تواند اثری را داشته باشد که من می‌خواهم."

با این همه حقیقت‌اش این است که حداقل این بخش داستان، از این نوولا که نخست سال 1985 چاپ شده، سراپا مزخرف است. برای اینکه نشانت بدهم، کاش حوصله داشتم آن مقاله، کمینه جاهایی‌ش، درباره سامیزدات را ترجمه می‌کردم، ولی نه حوصله دارم نه به گمانم کار به‌دردخور است، زحمت بکش خودت آن را اینجا (یا این یکی) بخوان ببین این‌طورها هم که راث در دهان نویسنده‌ی چک گذاشته نبوده و اتفاقن چقدر هرابال یا کلیما، بهتر از کوندِ‌را. به علاوه کوندرا که نویسنده‌ی خیلی خوب هم بود. تازه مگر ندیدیم سده‌های درازمدت روسی را؟!

ولی تو بگو چه بلایی سر ادبیات تبعید فارسی آمده؟ بیا فرض کنیم اگر هدایت خودش را نکشته بود، با آن سوکسه‌ای که در فرنگ داشت، آیا زنده‌اش بیشتر به حال ادبیات مدرن فارسی کمک داشت؟ من خیلی به این فکر کردم. یکی از دوستانم چنین فکری در سرم انداخت که او هم نقل از شاعر بزرگی کرده بود. خوشبینانه‌اش این باور است که چنین شاید ممکن بود. ولی من بسیار بدبینم به اینکه سوکسه‌ی هدایت، می‌توانست سرانجامی غیر از این برای فارسی بیاورد. نگاه کن ببین چوبک که خیلی عمرش را در امریکا گذراند و همانجا هم مرد، یا گلستان، مگر از اینها چه آیا به زبان‌های دیگر آمده و اگر درآمده، لابد مثل همین فوتبال کودکانه‌ی ما، بی حال و ‌رمق. من درباره کیفیت کار چوبک و گلستان و صادقی و گلشیری قضاوت نمی‌کنم، اما آیا فارغ از کیفیت، چه چیز دیگری منجر به اقبال اورهان پاموک، عزیز نسین یا نجیب محفوظ است؟ همه از بخت بلند است؟ از آئودیانس وسیع‌تر عرب‌زبان؟ از نزدیکی جغرافیایی ترک‌ها و آمدشدشان به اروپا؟ از رانت و حمایت دولت‌ها و بنگاه‌های فرهنگی؟ بعید می‌دانم همه‌اش همین باشد. درباره امریکای لاتین ماجرا به این پیچیدگی‌ها نیست. آنها میراث اروپا خوارند، زبان و مذهب و فرهنگ، کمابیش. آیا پیشینه و مرده‌ریگ ادب فارسی، هرچه که هست، از پیش رفتن ما پیش گرفته؟ چون بچه‌هیپسترهای امریکایی هم مولوی می‌شناسد، دیگر نمی‌شود کاری‌ش کرد؟ به علاوه خود ما برای فرارفتن ازین چه کار کرده‌ایم؟ یک مشت نویسنده‌ی وازده‌ و درمانده‌ی تبعیدی، که بهترین‌اش، اگرچه عمری در پاریس گذرانده، به فارسی نوشته و در تهران چاپ کرده - این که ایراد ندارد نوشتن به زبان مادری، گمبورویچ بیش‌تر از آنچه در وطنش لهستان زیست، در تبعید در آرژانتین گذراند و همانجا هم مرد و با اینکه چند زبان عالی می‌دانست، باز به اصرار هرچه نوشت به پولیش نوشت – ولی آیا چه کاری دیگر باید می‌کرده باشیم؟ یک مشت دلال با دارودسته‌‌شان که دپارتمان‌های ایرانولوژی و زبان فارسی را در آکادمی‌های دنیا قبضه کرده‌اند، غیر از خودی‌ها‌شان کسی را راه نمی‌دهند، و اگرچه اغلب پیر و خرفت و از نفس افتاده‌اند، با همان شبکه‌ی پوسیده، موس‌موس‌کنان از دنبال شاعره‌های اصلاحاتچی که فرق اخوان را از شعر نو نمی‌فهمند، کاری نمی‌کنند جز هنوز «ایران‌نامه» چاپ می‌کنند که حتمن حق است اگر گفته شود «بخارا» با همه بی‌بضاعتی و سختی، خیلی بهتر ازین  یکی بوده! بهترش لابد شاعرنویسنده‌منتقد بزرگ است که تا نوبل ادبی را دم در خانه‌اش در خیابان درّوس کانادا تحویل ندهند، تسلیم مرگ نخواهد شد!

راستی نمی‌خواستم اینها را بگویم. مساله این بود که جای زندگی نویسنده کجاست؟ زبانش چه زبانی‌ست؟ آیا اگر یک عمر جان کند و بیهقی و بلعمی و ناصرخسرو و هزار کوفت دیگر خواند؛ حالا باید یک عمر دیگر بگذارد چاسر و شکسپیر و میلتون و هزار کلاسیک دیگر بخواند و برسد به مدرن تا تقلید زبان دیگر بتواند و تازه به آن زبان دیگر، درباره‌ی آن جایی بنویسد که جهان او بوده، همچنان هست و می‌ماند؟ آیا یک طرف ماجرا این است که دنیای کوچک ما جز برای ما و دهات‌هامان (نگاه کن به آنچه اغلب ساعدی و دولت‌آبادی و خیل دیگر از داستان‌نویس‌های ما نوشته‌اند همه روستایی، به شهر نمی‌رسد!) جا ندارد؟ یا عیاشی و تنبلی زبان فارسی‌ست که معترضه درش جا نمی‌گیرد تا گسترش اتصال‌ها، تعلیق و تعویق را ممکن کند؟

ببینی همین نامه‌ی کوتاه چطور حوصله‌ی عزیز تو را سر برد که از ده‌ها استاتوس فیسبوک و توییتر واماندی؛ معذرت می‌خواهم و خیلی شرمنده شدم، باقی بماند برای وقتی دیگر.

فدا

    امیر