به جلال آل‌احمد / خرداد 1332

خرداد هزاروسیصدوسی و دو

به جلال آل احمد

دوست جوان من

نامه‌ی سرگشاده‌ی شما را خواندم. اما نمی‌دانم چه زمانی بود و چه زمانی‌ست که جواب می دهم. در این ماه من پیر شده ام، عقلم را باخته ام و راه و رسم نوشتن را فراموش کرده ام. چیزی به عقلم نمی رسد که بگویم. رگهای من مثل موهای سر من دراز شده و بیرون از تن من نبضشان می زند. وقتی که پاهای من از طرفی دارند می روند، دستهای من در خانه مانده اند. نمی دانم شما در کجا هستید. به هر اندازه فکر می کنم که شما جلال آل احمد بوده و حالا به شکل کدخدا رستم درآمده اید، سر در نمی برم. این است که به شما جواب می دهم:

دوست جوان من، من شما را به هر لباس که در بیایید می شناسم. چرا خودتان را از من پنهان می دارید بوقلمونها را پیش انداخته می خواهید به من بگویید که کدخدا رستم هستید؟ ولی شما او نیستید، من می دانم شما جلال آل احمد هستید که به این صورت درآمده اید. از خیلی وقت پیش به هواداری ی شعرهای من برخاسته بودید. زمانی که من عقل داشتم و شعر می گفتم، حس می کردم که شما محرومیتهای مرا درک کرده فقط بهره ای را که شعر است و آن را در زندگی نتوانسته اند از دست من بگیرند، به جا آورده اید. من هم از شما کمال امتنان را داشتم. مسلم است در عالم هنردوستی وظیفه ست. وقتی که کسی از کسی حمایت می کند، آن کس مانع از حمایت او درباره ی خودش نمی شود.

اما من به بی نهایت پیر شده ام. اوضاع کواکب در این ماه به همین دلالت می کرد. هرچه سعی می کنم تمام سطور نامه ی شما را بخوانم، قادر نیستم. عینک را که به چشم می گذارم، مثل پیاله ی بلور بدلی در روی بینی من جدا شده در پیش روی من قرار می گیرد. مثل اینکه به من دهنکجی می کند می گوید حالا اگر می توانی بنویس. من با پس مانده های عقلهای پیشم است که شاید دارم می نویسم. هوای روزگار ما بد شده است. همه چیز عوض شده. جوانها هم با من به پیری رسیده اند. عقل از سرشان به در رفته است. می بینم در صحرای سوزانی هستیم. معلوم نیست شب است یا روز. خون از روی زمین به جای دود بلند می شود. مردم لخت و گرسنه اند. خود جوانها هم. چشمها در کاسه ی سر دو می زند. به آنها می گویید: اسلحه بردارید یکدیگر را هدف کنید. می گویند: جنگمان نمی آید. با  همه بی عقلی می پرسند چرا؟ می گویید لااقل با هم کینه داشته باشید. از یک کار بی مایه هم دریغ دارند. اما وقتی که می گوییم با هم دوست و برادر و غمخوار هم باشید، می گویند حاضریم. تعجب است اینقدر از این حرف خوشحال می شوند که رقصشان می آید. هوای سرود خواندن به سرشان می زند. چیزهایی را می خواهند که شما می گویید نباید بخواهند. می خواهند راه چاره را پیدا کرده به خانه ی همسایه هاشان بروند ببینند آنها هم همینطور زندگی می کنند یا نه !

بیخودی نیست که من تعجب می کنم. من تمام عمرم به عجب عجب گفتن گذشت. از در و دیوار چیزهای عجیب و غریب می بارد. در شهرها شاگردها به استادشان درس می دهند. بیخود نیست افرای بلند قدی را که من به این قد و قامت رسانیده ام می گویند بوته ی فلفل است.

اما سی سال پیش هم همین حرفها را می زدم. به کلی همه چیز از یادم نرفته است. می دانید در آن زمان من عقل داشته، شعر می گفتم و در آن دنیا این حرفها را به شعر درمی آوردم. فکر می کردم چرا مردم به جان یکدیگر می افتند. تازه این فکر به سراغ بیدار کردن من نیامده است. دلیلش شعرهای فراوانی ست که دارم. به طوری که خود شما هم فکر می کردید و تازه و به زحمت اول جوانی شما بود و اول گل عقل شما که حالا دارد میوه ی پیوندی از رقم دیگری می دهد. به شما که عقلتان در سرتان است به اینها نصیحت کنید. مگر این همه نصایح که دیگران کرده اند برای اینکه مردم روبراه شوند، چیزی از کیسه ی آنها کم آمده است؟ اما مثل این که چیزی هست که شما می دانید و دیگران نمی دانند. مگر در عوالمی که شما زندگی می کنید، دانستن انحصاری ست برای خود شما؟ یا آنهایی که عقلشان به جاست، حسدشان پابرجاتر است؟

مردی که اصلن در کاسه ی سرش جای چشم نیست، متصل در پهلوی دست من می نشیند و به من می گوید تو غلط می گویی! من به او می گویم: تو عقل داری، اما انصاف نداری! بین من و این مرد متصل جر و بحث است. این مرد پای خود را از روی غیظ کنده بالای سرش می برد که بر من بزند. من فرار می کنم. در کمال بی عقلی ی خودم می فهمم چاقی ی زیاد مرض است و آدم را می ترکاند. نکند که عقل زیاد هم همینطور باشد و آدم را رو به خطر ببرد. درست به یادم نمی آید در کدام یک از کتابهای "اوژن سو" بود گویا که مطالبی را در وصف دیوانگان می خواندم. حس می کنم که دیوانگان عالم خوشی دارند. هرچه که دلشان می خواهد برایشان مهیاست. اما حالا فکر می کنم مگر همه ی آسیاها با آب می گردند؟ مگر ممکن است همه مثل شما فکر کنند؟ این چه اصراری ست که من دارم از آتش، یخ درست کنم.

شما دو شاخ تیز درآورده به من می دهید که به سرم نصب کرده، حمله کنم ! تعجب است از شما یا از من یا از کسی که در میان ما نیست. شاخ فقط علامت توانایی و بزرگی ست. خدایان ایلامی و سومری هم شاخ داشتند. اما خدایی و بزرگی این نیست که به جای اینکه به مصرف آفریدن برسد، به مصرف قطع نسل بندگان برسد. چطور است که علامت توانایی در زمان ما فقط اسباب خرابی ست! من نمی فهمم و عذر من خواسته ست. من عقل درستی ندارم. شما که این معما را سر و صورت داده اید، آن هم پیش روی من گذاشته می گویید بفهمم. اما من اینقدر در نتیجه ی سن و سال زیاد، خرفت و کودن شده ام که هرقدر شما استادی به خرج داده کشتن و کشته شدن را به من یاد بدهید، استادی ی شما به هدر رفته البته یاد نخواهم گرفت. خود شما هم لابد عمل این کار را بلد نیستید. این کار خیلی مشکل است. آدم به جای اینکه زندگی کند، زودتر می میرد. آدمهایی که عقلشان را در نتیجه ی صدمات فراوان زندگی از دست داده اند دارای حس مخصوصی می شوند که همین حس در آنها به منزله ی عقل است. عقلی که یک مورچه به کار می برد و او را از گرداب می راند، به مراتب در نزد امثال ما ترجیح دارد بر عقل فیلسوف عالیمقامی که با عقل و فلسفه اش خودش و مردم را به گرداب می اندازد.

من فکر می کنم که وقتی از پس و پیش به یک آدم هنرمند دستور می دهند، سلامت ذوقش را از دست می دهد. به یک آدم زنده هم وقتی زیاد سر و کله بزنند، حواسش پرت می شود. طرفین مشابه این قضیه به ما می فهماند حساب زندگی حساب جور با آن فکری نیست که ما داریم. زندگی و کار کردن آن نیست که تمام و تمام از روی فکر و دستورالعمل به وجود آمده است، بلکه نیرویی ست که این همه فکر و دستورالعمل از آن به وجود می آید و خود زندگی کردن اصل است. بنابراین چه بسا ممکن است که فکر ما به اشتباه برود. موازنه ی عقلانی ما در خصوص اشخاص و افکار آنها و سایر اشیا با تجربیات بعدی جور درنیامده محتاج به مرمت و تکمیل باشد و در راه عمل ما را به سهوی برخورد بدهد. حال آنکه قضیه ی حسی قضیه ی ساده تر و اصلی تر است. ممکن است بهتر و رساتر از قضایای عقلی واقع شده ما را به مقصود برساند. به من می گوید علت اینکه زنها گاهی روشن بین ترند این است. مردها با اجتهاد عقلی شان در خصوص قضیه ی واحدی که موضوع تشخیص هردو خصوص است چه بسا انحراف جسته، روشن بینی ی خود را منطقی و فلسفی ساخته، کور می کنند. اگر عقلم را از دست نداده بودم، الان به چه خوبی در این قضیه حل و فصل می کردم، افسوس نمی توانم. دستهای من بدون فرمان من می نویسند. به محض اینکه می خواهم بنویسم، خطها دوزده عوض می شوند. در عوض به واسطه ی آن حسی که دارم، ناراحتی ی من کمتر است. موقع مسالمت و مدافعه را از هم تشخیص می دهم. من نیستم. من برای خودم فکر نمی کنم. وقتی دیگران جنگشان نمی آید چه می شود کرد! این حقیقتی ست.

موارد دوستی و صلح و صفای من با دیگران شاداب تر است. پدران ما گفته اند: "دوستی بی جهت شنیده، اما دشمنی ی بی جهت نشنیده ایم"، می خواهم خلف الصدق آنها باشم. حالا که پیر شده ام و به جزین چیزی نمی فهمم، چه می شود کرد. حقیقتن ما را چه می شود؟ چه رسیده است، که این حس ناچیز را بهتر از آن عقل با همه چیز ندانیم که در دیگران اسباب معطلی و سرگردانی ست؟! من مانند عنکبوت وقوع طوفان را حس کرده، به تعمیر تارهای خود می پردازم. با همان عقل مخصوص خود وقتی که هوا طوفانی ست درهای اتاقم را می بندم. حس می کنم شکسته شدن در و پنجره ها و پر کردن گردوخاکها در اتاق ضرورت ندارد. ضروری تر از همه چیز زندگی کردن است، دلم به شاخه های نسترنی می سوزد که تازه گل سفید داده و سر به دیوار اتاق من گذاشته اند. می ترسم گلهای نسترن مرا توفان از بین ببرد. برای آنها فکر دیگر می کنم. تلاش من در زندگی که با هرگونه محرومیتها دست به گریبان بوده ام، این است. آیا نامه ی شما در خصوص تلاش من بود؟ آیا باید سطور را وارونه خواند تا معنی ی جداگانه بدهد؟ و شما می دانید هوش و حواس من وارونه شده است؟ با این همه مطالب عقلانی خودتان را به نام آدم پیر شده ای حرام کرده اید که هذیانهای او را تحویل بگیرید؟ یا در خصوص خودم فکر کرده اید که حرف می زنم و از کسی توقع دارم؟ شما که سینه تان از رنج مالامال بود و می گفتید "از رنجی که می بریم"، به عقلم نمی رسد چطور در زمان پیری ی من سینه را به کوره ی آتش و فولاد تبدیل کرده اید! ولی گمان نمی برم. دودهایش همه جا را گرفته، تاریک کرده و باز من گمان نمی برم. من از هیچکس گله مندی ندارم [کلمه ای جا افتاده] و ملامت دیدن عادت دارم. روی مهربان من به طرف همه است. حتا نسبت به کسانی که نسبت به من به خطا قضاوت می کنند. من فقط به حال آنها رقت می کنم. ثمره ی صبر جمیل من آن است که امیدوارم کسانی که روی زخم من درمانی نمی گذارند روی زخم خودشان درمان گذارده شود. اگر راجع به این حرفی داشته باشید باز به عقلم نمی رسد. امیدوارم خودتان باشید که این جواب را به شما می نویسم.

امیدوارم که پیر شوید مثل من که پیر شده ام. این بزرگترین دعایی ست که پیران در حق جوانان می توانند داشته باشند.

نیما یوشیج

نامه به جلال پاسخ به نامه ی سرگشاده ی تند و تیزی ست که جلال آل احمد با امضای کدخدا رستم در هفته نامه ی "نیروی سوم" شماره ی چهل و دو، سال اول، به تاریخ آدینه 29 خرداد 1332 خطاب به نیما نوشت:

"دوست پیرشده ام آقای نیما

چندی پیش پای اعلامیه ای که به عنوان دعوت برای تهیه ی مقدمات مسافرت به فستیوال بخارست منتشر شده بود، نام شما را نیز خواندم.

عده ای از استادان دانشگاه و مهندسها و دکترها نیز پای آن اعلامیه را امضا کرده بودند که من هرچه فکر کردم تا ببینم بین شما و آن عده ی سی چهل نفری امضاکنندگان آن ورقه، چه وجه شباهتی هست، به جایی نرسیده ام.

درمیان امضاکنندگان، گذشته از یک عده "آن دسته"ای که راه خودشان را می روند و حرجی بر آنان نیست، کسان دیگری هم هستند که نه می توان گفت "آن دسته"ای هستند و نه می توان گفت بچه ای هستند که به هر فریبی دل خوش بدارند و عنان کار خویش را به دیگری بسپارند. و شما نیز یکی از اینها هستید...

دوست پیر شده ام، آقای نیما!

از این نترسید که در دوران حیات قدرتان را نشناختند و در قبال شعرتان توطئه ی سکوت اختیار کردند و وحشت نداشته باشید از این که خیلی دیر کرده است، آنچه باید بیاید تا در پی این ترس و وحشت کودکانه دست در چنین خس و خاشاکی بزنید و حتا آنان را که به دفاع از شما برخاسته اند مجبور به سکوت کنید.

شاید گمان کرده اید که شعر شما سندی ست محدود به مدتی که اگر آن مدت سپری شد، سند از اعتبار ساقط می شود – هان؟

از این نترسید که گرد زمانه اثر شما را از چشم جاهلان و بی خبران بپوشاند. گوهرشناسان دست کم اینقدر مهارت دارند که این گرد و غبار را بزدایند..."

جلال آل احمد در مقاله ی مشهور "پیرمرد چشم ما بود"، با تاسف اشاره ای به این نامه نگاری دارد. نگاه کنید به مجله ی آرش، شماره ی 2، ویژه نامه ی نیما یوشیج، اسفند هزاروسیصدوچهل.

- برگرفته از کتاب "نامه های نیما یوشیج"، به کوشش سیروس طاهباز، نشر آبی، سال 1363 -